De Inspectie van het Onderwijs heeft in samenwerking met de universiteit Maastricht op een rijtje gezet wat de kansen en bedreigingen van afstandsonderwijs zijn.  Hieruit is een handreiking ‘Effectief afstandsonderwijs’ ontstaan. Ze spreken strategisch inspecteur Inge de Wolf, tevens hoogleraar in Maastricht. Zij dook samen met enkele collega’s de wetenschappelijke literatuur in om te achterhalen wat effectief afstandsonderwijs is en wat niet.

Wat is de hoofdconclusie uit jullie literatuurstudie: de handreiking?

‘Het mooie is dat we naast de risico’s bij afstandsonderwijs ook een aantal kansen zien. Kansen om het onderwijs als geheel en afstandsonderwijs in het bijzonder te verbeteren. We hebben vanuit de wetenschap gekeken wat aantoonbaar effectief afstandsonderwijs is. Zodat leraren en scholen netjes op een rijtje hebben waar ze op moeten letten als ze het afstandsonderwijs willen verbeteren. Zowel wat betreft risico’s als kansen.

Het afstandsonderwijs is bedoeld om zo min mogelijk leerachterstanden op te lopen zolang de scholen gesloten zijn. Vooral voor kwetsbare leerlingen zijn effectieve lessen belangrijk. Door de lessen te verbeteren, kunnen de negatieve gevolgen van de schoolsluitingen geminimaliseerd worden.’

Kun je een voorbeeld van die kansen geven?

‘Een simpel voorbeeld is dat je gebruik kunt maken van instructiesvideo’s. Het voordeel daarvan is dat leerlingen die op hun gemak terug kunnen kijken, zelfs meerdere keren als ze het niet meteen begrepen hebben. Leerlingen kunnen die instructies ook buiten de les om bekijken. Zo blijft er tijdens de les meer tijd over om andere effectieve elementen in te zetten.’

Wat zijn kenmerken van een effectieve afstandsles?

‘Ik licht er een paar uit, maar ik zou leraren, scholen en besturen willen aanraden om de studie te lezen. Daarin staan alle wetenschappelijke bevindingen kort en overzichtelijk opgesomd.

Een belangrijk kenmerk is bijvoorbeeld interactie tussen leerlingen onderling of tussen leraar en leerling.  In het fysieke onderwijs zit de interactie er automatisch in, maar bij afstandsonderwijs niet. Dus die moet je dan organiseren.

Je ziet in onze lopende onderzoeken toch veel dat afstandsonderwijs een pratende leraar voor het schoolbord is. Terwijl we weten dat een effectieve afstandsles er anders uit moet zien dan een effectieve fysieke les.

Het zou mooi zijn als leraren en scholen die kenmerken erbij pakken om te toetsen of hun les nog beter kan. Zit er bijvoorbeeld voldoende interactie in? Wordt er voldoende feedback gegeven? Ook is het effectief om leerlingen zelfstandig aan het werk te zetten. Gebeurt dat voldoende?  In de studie staan concrete tips.’

Dat klinkt allemaal heel logisch. Gebeurt dat dan nog niet?

‘Bij afstandsonderwijs zijn de kenmerken van een goede les nog crucialer. Je bent de leerlingen nog veel sneller kwijt als het geen goede les is. Dan verlies je de betrokkenheid en leren ze ook niks meer. Dus alles wat normaal belangrijk is om tot een goede les te komen, is nu extra belangrijk.

Wat we nu zien in ons lopende onderzoek, waar inspecteurs ook meekijken met afstandslessen, dat er grote verschillen zijn tussen leraren onderling en tussen scholen. Je ziet lessen die fantastisch zijn, die effectief zijn en waar leerlingen ontzettend betrokken zijn. En waarbij de kansen van digitaal lesgeven benut worden. We zien ook lessen en scholen waar het veel minder goed gaat. Met deze handreiking ‘Effectief afstandsonderwijs’ willen we de scholen en leraren op weg  helpen om de afstandslessen beter voor elkaar te krijgen. Er valt nog wel een wereld te winnen.’

Hoe helpt jullie literatuurstudie daarbij?

‘We krijgen van scholen en leraren vaak vragen zoals: wat moeten we doen, hoe geven we effectief onderwijs op afstand? De werkdruk is al heel hoog is, mede door het lerarentekort, waardoor er weinig tijd is om uit te zoeken hoe je dat effectief inricht. Vaak zijn ze vooral bezig met het in de lucht brengen van het onderwijs op afstand en is er geen tijd om wetenschappelijke onderzoeken door te spitten. In onze onderzoeken merken we dat er wel veel behoefte is aan kennis uit de wetenschap over wanneer lessen aantoonbaar werken of juist helemaal niet effectief zijn. Onze studie helpt hen daarbij. Ook al is veel van de wetenschappelijke inzichten wel bekend, een helder overzicht helpt bij het maken van de goede keuzes.’

Is afstandsonderwijs een volwaardige vervanger van fysiek onderwijs?

‘Als je het wetenschappelijk bekijkt heb je vier niveaus van effectiviteit. Als kinderen geen onderwijs krijgen is dat uiteraard het minst effectief, dat is logisch. Daarna heb je onderwijs dat volledig op afstand gegeven wordt. Nog effectiever is fysiek onderwijs. Wat onze studie duidelijk maakt, is dat het kansen lijkt te bieden om in fysiek onderwijs elementen van afstandsonderwijs op te nemen, ter verrijking.

Nederland liep internationaal altijd wat achter als het gaat om het benutten van de kansen in het afstandsonderwijs, ondanks onze geweldige infrastructuur die we over het algemeen hebben als het om ICT gaat. Het zou goed zijn als het een meer structurele plek in het onderwijs gaat krijgen, zoals in andere landen het geval is. In de meeste sectoren zien we nu al terug dat de hybride vorm als meerwaarde wordt gezien. Maar: alles staat of valt met de kwaliteit van de implementatie. Deze handreiking kan daarbij als een soort checklist werken: dit kun je doen om het afstandsonderwijs te verbeteren.’

Wat zou je de scholen en leraren mee willen geven?

‘Ten eerste: lees de literatuurstudie en analyseer of jouw lessen aan de kenmerken van effectief afstandsonderwijs voldoen en of de risico’s zoveel mogelijk weggenomen zijn. Ten tweede: investeer als bestuur, school en leraar in die lessen op afstand. Dus als je de kansen die het onderwijs op afstand óók biedt nu benut, dan heb je daar ook profijt van zodra de scholen weer opengaan. Het loont dus erg om te investeren in de professionalisering en ondersteuning van leraren bij het geven van onderwijs op afstand.’

Geldt dat voor alle niveaus onderwijs?

‘Ja, maar met name in het primair en speciaal onderwijs zien we dat ze afstandsonderwijs regelmatig als iets tijdelijks beschouwen, een noodzakelijk kwaad. Maar ook voor hen geldt dat er kansen liggen om deze ervaringen om te zetten in beter onderwijs in de toekomst.’